Hiệp định đầu tư Trung Quốc - EU: Mỗi bên một động cơ riêng, Trump và Biden cùng "khó chịu"

Khi Jose Manuel Barroso, cựu chủ tịch Ủy ban châu Âu và Herman Van Rompuy, cựu chủ tịch Hội đồng châu Âu đến thăm Bắc Kinh hồi tháng 11/2013, cả hai có hy vọng rất lớn về việc đạt được hiệp định đầu tư tự do với Trung Quốc trong vòng 30 tháng.

Đứng cạnh Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường, ông Van Rompuy tuyên bố: “Các vấn đề thương mại và đầu tư vẫn là trọng tâm được ưu tiên trong chương trình nghị sự của chúng tôi. Chúng tôi đã đạt được bước tiến đáng kể thông qua khởi động các vòng đàm phán về hiệp định đầu tư… Tạo ra một sân chơi bình đẳng, minh bạch và tin tưởng vào pháp quyền là điều cần thiết cho cả hai bên để phát triển hoạt động kinh doanh”.

Thời điểm đó, cả Barroso và Rompuy đều không ngờ rằng phải mất đến 7 năm và 35 vòng đàm phán để hoàn tất hiệp định đầu tư Trung Quốc - EU. Bởi môi trường địa chính trị toàn cầu đã có chứng kiến những biến động chưa từng có.

7 năm trước, bất kỳ cuộc nói chuyện nào về nguy cơ chiến tranh lạnh giữa Trung Quốc và Mỹ sẽ bị bác bỏ như một tin đồn vô căn cứ. Thời điểm đó, EU và Mỹ vẫn là những đồng minh thân cận với mối quan hệ hợp tác chặt chẽ trên nhiều mặt trận từ an ninh đến kinh tế.

Nhưng đến tháng 1/2021 hiện tại, thế giới đang chứng kiến sự phân cực sâu sắc. Mỹ và châu Âu vật lộn với hậu quả kinh tế - xã hội thảm khốc từ cuộc khủng hoảng đại dịch Covid-19. Ngân hàng Thế giới WB dự báo sản lượng kinh tế toàn cầu giảm mạnh 5,2% trong năm 2020, mức tồi tệ nhất kể từ Thế chiến II đến nay. 

Trong bối cảnh kinh tế ảm đạm như vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà lãnh đạo EU và Trung Quốc ăn mừng việc ký kết thỏa thuận đầu tư bước ngoặt mang tên Hiệp định đầu tư toàn diện (CAI).

“Chủ tịch Tập Cận Bình và các nhà lãnh đạo châu Âu đã tuyên bố hoàn tất các cuộc đàm phán về Hiệp định đầu tư toàn diện CAI. Điều này không chỉ tạo động lực lớn cho quan hệ hợp tác Trung - Âu mà còn là tin tốt lành cho nền kinh tế thế giới vốn đang trên đà suy thoái” - Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị cho biết trong một tuyên bố vào cuối tuần trước.

Theo một số nhà phê bình, hiệp định CAI là một chiến thắng mang tính biểu tượng cho Bắc Kinh. Nhưng tầm quan trọng của nó với sự phục hồi kinh tế của EU và Trung Quốc sau đại dịch vẫn còn là điều gây tranh cãi. 

Chuyên gia quan sát Sourabh Gupta, thành viên cấp cao tại Viện Nghiên cứu Trung - Mỹ (Washington) nhận định thỏa thuận này là dấu mốc quan trọng với Trung Quốc. “Đối với Trung Quốc, đây là hiệp định kinh tế quan trọng nhất về mặt địa chính trị cũng như bối cảnh kinh tế chung, kể từ khi nước này ký kết Nghị định thư gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO năm 2001”.

“Trong tương lai, nó sẽ được nhắc đến như một công cụ kinh tế có ý nghĩa bậc nhất mà Trung Quốc ký kết thành công trong giai đoạn cải cách và mở cửa thứ hai” - ông Sourabh Gupta nói thêm.

Wu Xinbo, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Mỹ tại Đại học Phúc Đán (Thượng Hải) thì nhận định việc ký kết Hiệp định đầu tư với EU đã đưa Trung Quốc vào một “vị thế bất khả xâm phạm, giúp bảo vệ nền kinh tế lớn thứ hai thế giới khỏi những nỗ lực của Mỹ nhằm loại trừ Trung Quốc khỏi hệ thống thương mại - đầu tư toàn cầu”.

“Thỏa thuận làm sâu sắc thêm quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và EU… Nó cũng sẽ cản trở kế hoạch của Mỹ trong việc bắt tay với châu Âu và cô lập Trung Quốc khỏi tương lai toàn cầu hóa”.

Ding Chun, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Âu tại Đại học Phúc Đán cũng đồng ý rằng CAI không đơn giản mang ý nghĩa như một hiệp định đầu tư. “Nó sẽ mang lại lợi thế so sánh cho đầu tư và công nghệ của châu Âu. CAI sẽ cho phép các doanh nghiệp châu Âu có cơ hội tiếp cận thị trường Trung Quốc rộng mở hơn, tăng cường sức cạnh tranh của nhà đầu tư Trung Quốc và châu Âu”.

“Đó là một hiệp định toàn diện, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực đầu tư mà còn bao gồm cả các điều khoản phát triển bền vững, môi trường và quyền lao động. Nó sẽ thúc đẩy Trung Quốc đổi mới và cải thiện thể chế, hướng tới các thỏa thuận cấp cao, nâng cao tiêu chuẩn cho các FTA trong tương lai”.

Nhưng một số nhà quan sát đã nghi ngờ động thái của Brussels trong việc ký hiệp định đầu tư với Trung Quốc vào thời điểm chỉ vài tuần lễ trước khi Tân Tổng thống đắc cử Mỹ Joe Biden chính thức tiếp quản Nhà Trắng. Ông Biden trước đó ngỏ ý muốn củng cố lại quan hệ thân thiết với các đồng minh như EU, tạo nên cách tiếp cận đa phương trong cuộc chiến thương mại chống Trung Quốc. 

Ông Gal Luft, đồng giám đốc Viện Phân tích An ninh Toàn cầu (Washington) cho hay động thái của EU ký kết hiệp định đầu tư với Trung Quốc thực chất là một nỗ lực có chủ ý nhằm tận dụng khoảng trống quyền lực ở Mỹ. “Ký kết hiệp định trong giai đoạn hiện tại nhằm đảm bảo rằng chính quyền sắp mãn nhiệm không còn đủ thời gian để trừng phạt Brussels và chính quyền Tân Tổng thống cũng không có cơ hội cân nhắc một biện pháp như vậy. Điều này cho thấy châu Âu mặc dù hoài nghi các chính sách của Trung Quốc nhưng vẫn muốn duy trì vai trò độc lập hơn là bị lôi kéo vào một cuộc tranh giành quyền lực giữa Mỹ và Trung Quốc”.

Hiệp định CAI rõ ràng đã khiến cả chính quyền sắp mãn nhiệm của Tổng thống Donald Trump và chính quyền Tổng thống đắc cử Joe Biden khó chịu. Jake Sullivan, ứng cử viên cố vấn an ninh quốc gia của chính quyền Biden đã lên tiếng kêu gọi các cuộc tham vấn “với những đối tác châu Âu của chúng ta về mối lo ngại chung liên quan đến các hoạt động kinh tế của Trung Quốc”. 

Về phía EU, tờ Bưu điện Hoa Nam Buổi sáng dẫn một nguồn tin thân cận cho biết các quan chức châu Âu tin rằng hiệp định đầu tư với Trung Quốc sẽ không ảnh hưởng đến các cam kết của EU với khối liên minh xuyên Đại Tây Dương”. Hơn nữa, hiệp định này còn mở ra cơ hội cho kỷ nguyên thương mại hậu nhiệm kỳ Trump, với sự hợp tác chặt chẽ hơn giữa các nền kinh tế lớn trên thế giới”.

EU lần đầu đề xuất đàm phán hiệp định đầu tư với Trung Quốc vào năm 2012 trước khi quá trình đàm phán chính thức bắt đầu vào tháng 1/2014. Theo Justyna Szczudlik, một chuyên gia về Trung Quốc và là người đứng đầu chương trình Châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Các vấn đề Quốc tế Ba Lan, các cuộc đàm phán hiệp định đầu tư với Trung Quốc phần lớn được thúc đẩy bởi những một số nền kinh tế lớn của EU, đặc biệt là Pháp và Đức - những nước phụ thuộc quá nhiều vào thị trường Trung Quốc và sẽ được hưởng lợi lớn từ hiệp định.