Điều ít biết về cầu Long Biên và tuyến đường sắt liên vận quốc tế đầu tiên của Việt Nam

Cầu Long Biên ở Hà Nội được người Pháp chủ trương xây dựng khi Hà Nội đã là một đô thị phát triển rất nhanh cả về diện tích và quy mô dân số lúc bấy giờ. Thống kê thời ấy cho thấy: năm 1897 dân số Hà Nội chỉ khoảng 30.000 người thì chỉ 5 năm sau, đến năm 1902 dân số Hà Nội đã tăng lên 120.000 người, nghĩa là tăng gấp 4 lần.

Cầu Long Biên làm xong trong "nhiệm kỳ" Toàn quyền Đông Dương của ông Paul Doumer. Nó được thông qua phương án năm 1897 và tiến hành xây dựng trong giai đoạn 1899-1902. 

Theo kế hoạch dự trù xây dựng trong 5 năm nhưng chỉ sau 3 năm 9 tháng, thì hoàn thành. Số người tham gia xây dựng cầu Long Biên là 3000 người bản xứ và 40 đốc công người Pháp. Tổng số tiền để xây dựng cây cầu này khi đó là 6.200.000 frans Pháp.

Đồng thời với việc xây dựng cầu Long Biên thì người Pháp cũng xây dựng tuyến đường sắt Hải Phòng nối với Côn Minh, thủ phủ tỉnh Vân Nam của Trung Quốc.

Tuyến đường sắt Hải Phòng - Côn Minh dài 848 km, đường đơn, khổ 1m, người Pháp khởi công năm 1899, cùng năm với khởi công xây cầu Long Biên. Nó phân bố: Trên lãnh thổ Việt Nam dài 384 km, hoàn thành năm 1906. (Hải Phòng - Hà Nội 100 km, Hà Nội - Lào Cai 284 km) và bên Trung Quốc từ Hà Khẩu đến Côn Minh dài 464 km, hoàn thành năm 1910, dài hơn đoạn trên đất Việt Nam khoảng 80 cây số.

Đường sắt nối Côn Minh, thủ phủ xứ Vân Nam của Trung Quốc với cảng Hải Phòng của xứ Bắc Kỳ thuộc Pháp ngày ấy là tuyến đường huyết mạch của tỉnh Vân Nam rộng lớn của Trung Quốc thông thương ra biển. Nó ngắn hơn rất nhiều các tuyến đường bộ khác từ Vân Nam ra biển nếu chạy trên lãnh thổ Trung Quốc…

Người Pháp ngày ấy làm được tuyến đường sắt này là một kỳ công không những ở Đông Nam Á mà còn ở tầm thế giới. Nhưng cái giá cũng không hề rẻ, xương máu của hàng vạn người phu lẫn cai đã đổ trên từng mét đường ở đây. 

Đoạn Hà Khẩu - Côn Minh trên đất Trung Quốc, tổng số phu mà Công ty hoả xa Vân Nam đã mộ được từ các tỉnh Quảng Tây, Phúc Châu, Quảng Châu, Thiên Tân (Trung Quốc)… và ở Việt Nam cho đoạn này từ năm 1903 đến năm 1910 là 60,7 ngàn người (trong đó phu Việt Nam là 16,3 ngàn người).

Còn đoạn Hải Phòng - Lào Cai trên đất Việt Nam, đã có thời điểm số phu cùng lúc có mặt trên các công trường lên đến 60 ngàn người. Chưa kể số phu Việt Nam bị chết trong khi làm đoạn Hải Phòng đến Lào Cai, chỉ riêng trong thời gian làm đoạn đường sắt từ Hà Khẩu đến Côn Minh trên đất Trung Quốc, đã có 12 ngàn phu bản xứ và khoảng 80 người Âu da trắng bị chết vì tai nạn lao động và sốt rét rừng.

Tháng 6 năm 2000, lần đầu tiên tôi sang lại Trung Quốc kể từ năm 1973 khi quá cảnh nước này để sang châu Âu du học.

Năm 2000 ấy du lịch sang Trung Quốc chưa nhiều. Đến vùng Vân Nam, Côn Minh lại càng ít. Điều đặc biệt chuyến sang Trung Quốc năm 2000 ấy là tôi không đi bằng máy bay, cũng không đi bằng ô tô mà đi bằng tầu hoả theo tuyến đường sắt Hà Nội - Vân Nam mà người Pháp xây dựng đúng 100 năm trước.

Từ Hà Nội lên Lào Cai gần 300 km, tầu hoả Việt Nam chạy mất một đêm đã thấy lâu. Sáng sớm tới Lào Cai, đi bộ qua cầu Cốc Lếu sang thị trấn biên giới Hà Khẩu của Trung Quốc. Xong thủ tục nhập cảnh. Đợi từ 9 giờ sáng đến 3 giờ chiều mới có duy nhất một chuyến tầu từ Hà Khẩu lên Côn Minh.

Với hơn 400km từ Hà Khẩu lên Côn Minh: tàu chạy từ 3 giờ chiều hôm trước tới 7 giờ sáng hôm sau, mất 16 tiếng mới tới Côn Minh. Bình quân tốc độ chưa đầy 30km/giờ! Bởi đường sắt chạy trên địa hình rất hiểm trở.

Để dễ hình dung: Với hơn 400km này mà có tới 107 cầu và 155 hầm và lại là đường một chiều. Tầu hoả toàn chạy leo đèo quanh co và chui hầm. Côn Minh ở độ cao 1900m so với Hà Nội.

Khi về còn khổ sở, vất vả hơn nhiều, rời Côn Minh lúc 8 giờ tối mà gần 12 giờ trưa hôm sau mới về tới Hà Khẩu. Tàu xuống dốc nên phanh ken két suốt đêm như con quái vật khổng lồ nghiến răng, chói tai không ngủ được, dù nằm ở toa hạng nhất.

Có đi mới thấy cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, với kỹ thuật còn hạn chế mà người Pháp và công sức của hàng vạn người địa phương đã làm được đường sắt này mới thấy kỳ công. 

Đến năm 2000 khi tôi đi, các ga dọc đường như Cá Cựu, Khai Viễn, Mông Tự… trên đất Trung Quốc vẫn còn nguyên kiến trúc thời Pháp với các con số đắp nổi 1907, 1908… Sau nhiều biến cố lịch sử, năm 2000 tuyến đường sắt liên vận này đã dừng hoạt động.