Huyền bí nông lịch của người Cơ Tu

Họ có cả một kho tàng tri thức bản địa về nông nghiệp nương rẫy thích ứng với đặc thù tự nhiên của thổ nhưỡng, môi trường...

Nông lịch theo chu kỳ trăng

Cứ ngoài tết cổ truyền ra, đi dọc theo Quốc lộ 14G từ các xã Ating, Zơngây, Sông Kôn, Talu (Đông Giang) và theo đường Hồ Chí Minh đi các xã Avương, Bhalêê, Atiêng (Tây Giang) thuộc miền tây tỉnh Quảng Nam, thỉnh thoảng hai bên đường ta lại bắt gặp những mảnh rừng được phát dọn để khô, chuẩn bị đốt tỉa, bước vào vụ mùa trồng lúa ba trăng. Đây là vụ mùa chính mang lại lương thực trong cả năm cho các cư dân trên dãy Trường Sơn.

Già làng Ðinh Văn Bớt (68 tuổi), trú tại thôn Tà Lâu, xã Ba (Ðông Giang, Quảng Nam) cho hay: “Người Cơ Tu dựa theo chu kỳ của mặt trăng theo ngày âm lịch làm nông lịch và chia các tháng trong năm để ấn định các công việc nương rẫy, xem như là nông lịch”. Nông lịch của người Cơ Tu không ghi trên sổ sách nào mà các già làng hay những bậc cao niên đều biết. Tháng nào thì phát rẫy, tháng nào thì đốt rẫy và dọn tỉa, tháng nào thì làm cỏ, thu hoạch...

Nông lịch còn quy định công việc lấy mật ong, bẫy thú rừng, bẫy chim, bắt cá, bắt dơi, bắt mối, làm rượu tà vạt, rượu tr'đin... được thực hiện vào tháng nào... Cụ thể, tỉa lúa được tiến hành sau khi đốt rẫy thông thường vào tháng bốn, tháng năm, khi các cơn mưa dông chiều đã dứt.


Còn theo già làng Alăng Avel (86 tuổi) ở thôn Tà Làng, xã Bhalêê, huyện Tây Giang (Quảng Nam) thì nông lịch của người Cơ Tu lấy âm lịch để tính thời gian và đựơc phân ra 4 mùa chính. Mùa xuân là bắt đầu thời vụ sản xuất nhưng chưa tập trung. Ðàn ông vẫn còn săn bắt thú trong rừng, đàn bà làm cỏ ở rẫy cũ để trồng bắp, gieo cải...

Ðến đầu tháng Giêng bắt đầu phát rẫy. Mùa hè từ khoảng tháng 4-5 là thời gian tập trung đốt rẫy, tỉa, làm cỏ... Mùa thu vào tháng 6-7 mùa vụ tạm xong, nước suối cạn, phụ nữ Cơ Tu rủ nhau đi bắt cá. Cuối tháng 7 đầu tháng 8 thu hoạch lúa ba trăng, trời có mưa gió, đàn ông ở nhà đan lát, sắm sửa các dụng cụ bắt chim; đàn bà dệt thổ cẩm, kiếm củi dự trữ trong mùa đông... Mùa đông đàn bà thu hoạch lúa mùa, đàn ông săn bắt chim, thú ở núi cao...

Cả “kho” kinh nghiệm

Người Cơ Tu còn có kinh nghiệm xem ngày tốt xấu, nên làm việc gì, nên tránh việc gì. Cụ thể mùa trăng sáng nếu chặt cây tươi về làm gì, sau này chắc chắn sẽ bị mọt ăn, còn chặt vào mùa trăng khuyết thì không bị mọt ăn hoặc trồng sắn vào đầu và cuối tháng đều bị củ nhỏ, rễ nhiều năng suất kém. Nếu trồng từ ngày 10 - 20 trong tháng thì năng suất, chất lượng cao. Ðối với những đất rẫy mới, những khu đất rẫy nằm ở rừng già, nơi đất tơi xốp, tuy phải hạ cây rừng lớn nhưng đất ở đó tốt vì chưa bị khai khẩn nhiều lần, có tầng dày của cây lá mục nát lớn nên độ phì cao.

Người Cơ Tu còn có kinh nghiệm chọn đất canh tác tốt bằng cách căn cứ vào mật độ con ễnh ương sinh sống nhiều, vì cho rằng nơi ấy đất có độ ẩm cao, cây trồng phát triển tốt, mùa màng bội thu, nên ễnh ương được bà con coi là sứ giả của vùng đất phì nhiêu, mang lại ấm no.

Các già làng và những người còn có kinh nghiệm nhìn trăng, mây và số lượng các ngày mưa dông đã qua để tính toán thời gian sẽ tiến hành tỉa lúa. Thông thường đối với rừng già đồng bào làm hai vụ lúa trên một diện tích đất rẫy, sau đó sẽ tiến hành làm một vụ mùa sắn hoặc bắp và sau đó sẽ để đất rẫy hoang hóa, phục hồi.

Ðối với đất rẫy luân canh thì chỉ làm một vụ lúa, không tiến hành sản xuất vụ thứ hai. Khi gieo lúa, đồng bào xen canh cây bắp, các loại rau đậu để có cái ăn khi chờ lúa chín.

Kinh nghiệm của đồng bào chọn đất làm rẫy cần tránh những vùng núi có độ dốc lớn ven sông suối dễ bị sạt lở và trôi lớp đất tốt khi có mưa lớn. Sau khi chọn đất, vào tháng 2 âm lịch sẽ tiến hành phát rẫy và tháng 4, tháng 5 đốt rẫy. Khi phát rẫy, phải phát sao cho cây phủ dàn đều diện tích, sau này đốt lớp tro, than sẽ phân bố đều trên đất.

Sau những ngày đốt rẫy, thú rừng như nai, mang... thường về để ăn tro nên thời gian này đồng bào đặt bẫy hoặc đi săn. Trong chăn nuôi, đồng bào cũng có kinh nghiệm như nuôi trâu, bò thường được chọn trong một khu rừng có địa thế cô lập như là một ốc đảo để nuôi thả. Con vật phải tự đi tìm thức ăn, đồng bào chỉ cho ăn một lần vào buổi chiều với các loại thức ăn cố định để giữ đàn đại gia súc.

Ngày nay, những chân ruộng gieo cấy lúa nước, đồng bào đã tuân thủ theo lịch gieo sạ của ngành nông nghiệp, nhưng những rẫy lúa nương vẫn được bà con áp dụng canh tác theo “nông lịch” Cơ Tu.