Gọi vốn FDI vào nông nghiệp: "Điểm nghẽn" từ chính sách đất đai

Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn (IPSARD) đánh giá, còn rất nhiều vấn đề cần tháo gỡ trong chính sách thu hút doanh nghiệp (DN) FDI đầu tư vào nông nghiệp Việt Nam giai đoạn 2020-2025.

Vốn FDI vào nông nghiệp quá nhỏ

Theo IPSARD, giai đoạn 2010-2009 có 4.028 dự án FDI vào Việt Nam, với tổng vốn đăng ký gần 40 tỷ USD, tốc độ tăng trưởng trung bình 3,9%/năm. Tuy nhiên, tính đến cuối năm 2019, vốn FDI vào nông nghiệp vẫn còn quá nhỏ, chỉ chiếm khoảng 1,61% trong tổng số dự án và chỉ chiếm 0,97% tổng vốn FDI đầu tư vào Việt Nam.

TS Nguyễn Anh Phong – Giám đốc Trung tâm Thông tin phát triển nông nghiệp nông thôn (thuộc IPSARD) cho biết, về chính sách ưu đãi về tín dụng, đa số các khoản vay ngân hàng đối với DN FDI chủ yếu là vay ngắn hạn, sau khi trả nợ xong sẽ vay lại. 

Một số ngân hàng cũng cho vạy trung và dài hạn nhưng tổng hạn mức gói tín dụng ưu đãi cũng chỉ 10.000 - 20.000 tỷ đồng với Ngân hàng Nhà nước, và chỉ vài trăm tỷ đồng với ngân hàng thương mại cổ phần.

Chính sách ưu đãi thuế không ổn định nên DN không dự tính trước được hiệu quả kinh doanh trung và dài hạn khiến việc thu hút FDI còn hạn chế. Trong khi đó, hiện tượng chuyển giá, gây thất thu thuế ngày càng phổ biến nhưng quy định về quản lý hoạt động liên quan đầu tư vốn FDI chưa chặt chẽ.

Việc cải thiện môi trường kinh doanh nông nghiệp thời gian qua có cải thiện song chưa đáng kể. Khâu đơn giản hóa thủ tục hành chính chưa như mong muốn. Có đến 45% số DN FDI được khảo sát trả lời là: Có bị mất chi phí không chính thức trong quá trình hoạt động.

Khó khăn lớn nhất là các DN FDI không thuộc đối tượng được giao đất, được nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất nông nghiệp. Và họ cũng không được thuê lại đất nông nghiệp trực tiếp từ nông dân, cũng chưa được sử dụng đất thuê dài hạn làm tài sản thế chấp vay vốn.

Một rắc rối khác là cơ chế bảo vệ nhà đầu tư. Các DN FDI thích giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài quốc tế nhưng thực tế hiện nay thường chọn xét xử trong nước. Khi đã có phán xét của tòa quốc tế nhưng đem về Việt Nam, tòa trong nước lại xét lại. Hoặc tòa trong nước thường ưu tiên biện pháp thương lượng, hòa giải trước. 

"Kể cả việc thương lượng hòa giải, các DN trong nước có liên quan đến tranh chấp lại thích dây dưa kéo dài, làm mệt mỏi DN FDI" - TS Phong nói kể.

Điểm nghẽn từ chính sách đất đai

Đại diện khối doanh nghiệp, ông Nguyễn Hữu Nam - Phó Giám đốc Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam TP.HCM (VCCI) đánh giá, vướng mắc lớn nhất hiện nay là ruộng đất canh tác còn manh mún. Ngay như vùng ĐBSCL, mới nhìn thì thấy "thẳng cánh cò bay" nhưng bên trong là rất nhiều ranh giới phân chia đất của nông dân.

Khi đầu tư làm khu công nghiệp có thể dễ dàng giải phóng mặt bằng trên diện tích lớn, nhưng với đất nông nghiệp thì không hề dễ. "Đây là hạn chế khi kêu gọi DN FDI đầu tư vào nông nghiệp"-ông Nam nhận xét.

Ông Vũ Xuân Đăng - Phó Giám đốc Trung tâm Xúc tiến đầu tư phía Nam (Cục Đầu tư nước ngoài) cũng cho biết, tỷ lệ vốn FDI đăng ký đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp đã giảm từ 1,5% (năm 2015) xuống chỉ còn khoảng 0,96% vào năm 2020. Kết quả này trái ngược với những lợi thế và tiềm năng phát triển nông nghiệp Việt Nam - quốc gia thuộc top đầu các nước xuất khẩu nông sản.

Ông Đăng cũng cho rằng, đất đai đang là điểm nghẽn lớn nhất. Quỹ đất dành cho thu hút FDI hầu như không có do quy định DN, nhà đầu tư nước ngoài không được thuê đất của người sử dụng đất. Dẫn đến việc tiếp cận nguồn lực đất đai, việc hình thành diện tích đất đủ lớn để thực hiện dự án là không thể.

Chưa kể một số địa phương nếu có quỹ đất thì ưu tiên cho việc quy hoạch khu công nghiệp. "Vì làm dự án nông nghiệp, sau khi thực hiện các chính sách ưu đãi, họ chẳng có gì để thu nên không mấy mặn mà" - ông Đăng phân tích.

Hiện nay, nông dân làm chủ quyền sử dụng đất nhưng tâm lý chung là chỉ thích cho thuê ngắn hạn. Vì thế, ông Đăng đề xuất nên có cơ chế thử nghiệm cho thuê ngắn hạn, hỗ trợ DN FDI tiếp cận đất sản xuất thông qua liên kết nông dân, HTX. "Đồng thời nâng cấp cơ sở hạ tầng và chất lượng lao động ở những khu vực khuyến khích thu hút FDI" - ông Đăng đề xuất.

Theo TS Nguyễn Anh Phong, ngoài số lượng thì chất lượng nguồn vốn FDI cũng là vấn đề đáng lưu ý. Vì việc thu hút FDI sẽ mở ra nhiều cơ hội nhưng áp lực khi đó đối với DN và người sản xuất trong nước là rất lớn. Việc lựa chọn đối tác nếu không phù hợp có thể làm xáo trộn cơ cấu sản xuất và thị trường. 

Đi kèm với đó là nguy cơ trở thành điểm chuyển giao công nghệ lạc hậu. Nhiều DN FDI chỉ tận dụng đất đai, chính sách thuế, lao động giá rẻ, nhập nguyên liệu thô về chế biến tại xong lại xuất đi. Việt Nam chỉ hưởng một phần nhỏ trong chuỗi giá trị nhưng lại đối diện rủi ro lớn về môi trường nếu công nghệ của DN FDI "dỏm".