Đề nghị Quốc hội giám sát tối cao vốn ODA

Trong phiên thảo luận tại hội trường về tình hình kinh tế xã hội hôm nay, ĐBQH Lê Thị Nga – Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp có một bài phát biểu ấn tượng khi tập trung phân tích tình trạng tham nhũng trong sử dụng vốn ODA tại Việt Nam và những giải pháp phòng ngừa.

ĐBQH Lê Thị Nga

Theo ĐBQH Lê Thị Nga, đến nay, ngoại trừ một tỉ lệ nhỏ vốn vay ODA là viện trợ không hoàn lại, phần nhiều là cho vay ưu đãi có điều kiện. Qua hơn 20 năm, Việt Nam thu hút khoảng 78 tỉ USD Mỹ, bình quân 3 tỉ đô/năm.

Bà Nga đánh giá, chính phủ đã rất nỗ lực và kết quả nguồn vốn này đã đóng góp tích cực vào phát triển kết kinh tế - xã hội. Nhiều chương trình, dự án đạt chất lượng tốt. Tuy nhiên, thực tế cũng đã phát sinh nhiều bất cập, thậm chí vi phạm và tội phạm. Thất thoát, lãng phí, tham nhũng trong nhiều dự án đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng công trình, làm mất uy tín của VN đối với Nhà tài trợ.

Phó Chủ nhiệm UB Tư pháp dẫn chứng các vụ: PMU 18, vụ án Huỳnh Ngọc Sỹ, vụ nghi vấn tiêu cực tại dự án Danida (Đan Mạch) năm 2012; vụ JTC đường sắt gần đây. Đáng lưu ý, tuy có nhiều cơ chế kiểm tra, giám sát, nhưng những vụ vi phạm lớn lại chỉ được phát hiện do phía nước ngoài.

Hai điểm yếu cơ bản

Phân tích nguyên nhân, bà Nga cho rằng, về hành lang pháp lý: ODA chủ yếu được điều chỉnh bởi Nghị định 38 CP/2013, quyết định của Thủ tướng, hướng dẫn của các bộ, ngành, địa phương và quy định của Nhà tài trợ. Các quy định này phức tạp, phân tán, hiệu lực pháp lý thấp. Việc "Đảm bảo công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình" trong NĐ 38 mới chỉ mang tính nguyên tắc mà chưa được cụ thể hóa hết vào quy trình ODA, dẫn đến chưa ngăn chặn tình trạng xin - cho, “cò dự án”, tiêu cực, tham nhũng. Đáng lưu ý, pháp lý về ODA đã bộc lộ 2 điểm yếu rất cơ bản là: Quốc hội - người chịu trách nhiệm cao nhất về nợ công, và Người dân - chủ thể phải đóng thuế và là người trả nợ cuối cùng gần như đứng ngoài quy trình ODA.

Trên cơ sở đó, bà Nga đề nghị Quốc hội ban hành Luật quản lý, sử dụng ODA, theo đó chú trọng: Quy định chặt chẽ tiêu chí chấp nhận vốn ODA; công khai, minh bạch toàn bộ số vốn, công khai các dự án và quy trình phân bổ; buộc phản biện độc lập trước khi quyết định; quy định về trách nhiệm của QH, về quyền của người dân, Mặt trận, báo chí, hiệp hội chuyên ngành trong quá trình quyết định và thực thi ODA.

Phụ thuộc lâu dài vào ODA là một thất bại

Với tư cách là một phần của đầu tư công và nợ công, lại tác động đến vị thế và uy tín quốc gia, nhưng những năm qua, cả về pháp lý cũng như thực tế, trách nhiệm giám sát của QH về ODA đã chưa được coi trọng. Thực tế là: 20 năm qua, mặc dù đã xảy ra không ít vụ gây chấn động dư luận, nhưng QH chưa một lần giám sát tối cao về ODA. Với tư cách là các cơ quan của Quốc hội phụ trách về kinh tế, ngân sách nhưng Ủy ban kinh tế và Ủy ban tài chính ngân sách cũng chưa lần nào giám sát chuyên đề này. Các năm 99, 2003, Ủy ban đối ngoại có 2 lần giám sát; năm 2006 khi xảy ra vụ PMU 18 Ủy ban đối ngoại một lần nữa báo cáo lại các kiến nghị giám sát của lần trước. Đáng tiếc những kiến nghị rất đúng đắn này cho đến nay vẫn chưa được tiếp thu đầy đủ.

Theo ĐB Lê Thị Nga, đây là một nguyên nhân không nhỏ góp phần làm cho những bất cập, sai phạm trong dùng ODA chậm được khắc phục, góp phần đẩy nợ công lên sát ngưỡng mất an toàn. Chúng tôi đề nghị: QH tiến hành giám sát ODA, chỉ ra những khiếm khuyết trong chính sách, những nhóm lợi ích liên quan ở cả trong nước và nước tài trợ; phân tích những mặt lợi và bất lợi của ODA, từ đó đề xuất chiến lược sử dụng có chọn lọc theo lộ trình giảm dần, tiến đến chấm dứt ODA. Bất cứ quốc gia nào, nếu phụ thuộc lâu dài vào ODA thì đó là thất bại của chiến lược phát triển!

Cần nhận thức đúng về ODA

ĐB Lê Thị Nga nhận định, sau khi VN thoát khỏi nhóm nước có thu nhập thấp thì ưu đãi giảm đi, điều kiện vay và trả nợ khắc nghiệt hơn, nếu lạm dụng ODA thì sẽ để lại nhiều hệ lụy. Nhưng điều này đã chưa được nhận thức đúng. Bộ trưởng Bùi Quang Vinh, người giúp Chính phủ làm đầu mối về ODA đã rất bức xúc: "Tôi dám chắc có một tỉ lệ không nhỏ cán bộ và người dân, đặc biệt là lãnh đạo địa phương còn hiểu một cách rất sơ đẳng rằng: ODA là cho không, vay được càng nhiều càng tốt, bất chấp khả năng trả nợ". Đây là thực tế rất đáng lo ngại vì các nghiên cứu cho thấy:

Về chủ quan, do năng lực quản trị khu vực công của ta hạn chế, chưa kiểm soát được thất thoát, lãng phí, tham nhũng nên đã góp phần làm cho một số dự án mặc dù vay giá rẻ, nhưng đã trở nên vô cùng đắt đỏ. Cùng với xu hướng: thích dùng ODA, lại gắn liền với lợi ích nhóm, tư duy nhiệm kì, bệnh thành tích ở một số nơi đã và đang khiến công trình ODA xuất hiện rất nhiều nhưng chất lượng, hiệu quả thấp, suất đầu tư bị đội lên quá cao, cao hơn rất nhiều so với các nước.

Về khách quan, bà Nga cho biết nhiều nghiên cứu quốc tế về ODA đã chỉ ra 3 điểm cơ bản khiến nước tiếp nhận có khả năng chịu bất lợi là:

1. Nước tài trợ tạo ra và duy trì một nhu cầu viện trợ giả tạo (ví dụ: Tích cực vận động, hoặc tư vấn cho nước nhận về những dự án chưa cần thiết, không phù hợp với điều kiện kinh tế- xã hội của nước nhận).

2. Đòi hỏi những điều kiện đảm bảo lợi nhuận của các công ty của nước tài trợ tham gia ODA (như điều kiện về tư vấn, thiết kế, nhân công, về công nghệ, về thiết bị, vật tư... của nước tài trợ mặc dù nước nhận có thể tự cung cấp, hoặc mua với giá thấp hơn).

3. Xuất khẩu ô nhiễm môi trường sang nước tiếp nhận.

Vì vậy, thay mặt Ủy ban Tư pháp của Quốc hội, ĐB Lê Thị Nga đưa ra ba kiến nghị chính, đó là:

1. Quốc hội tiến hành giám sát tối cao và ban hành Luật về ODA.

2. Kiểm soát chặt chẽ hiệu quả sử dụng, chống thất thoát, lãng phí, tham nhũng trong ODA.

3. Sử dụng có chọn lọc, hạn chế và có lộ trình chấm dứt ODA trong tương lai gần.