Thủy điện nhỏ tiềm ẩn hiểm họa lớn (bài 1): Mọc trên núi, ẩn dưới hẻm sâu...

LTS: Ở các tỉnh miền núi phía Bắc - nơi có hệ thống sông, suối chằng chịt, có độ dốc lớn, tiềm năng phát triển thủy điện đã mang lại nguồn thu lớn cho một số địa phương, đóng góp sản lượng lớn cho lưới điện quốc gia, đảm bảo an ninh năng lượng. Tuy nhiên, thực tế là các nhà máy, thủy điện nhỏ đang được xây dựng tràn lan, bất chấp những tác động xấu và hệ lụy được nhà khoa học cảnh báo. Phóng viên Báo NTNN đã ghi nhận những bất cập từ các thủy điện nhỏ.

Các tỉnh miền núi phía Bắc, bên cạnh những thủy điện lớn như Sơn La, Hòa Bình, Lai Châu, Thác Bà, Tuyên Quang… đã làm tốt chức năng giảm lũ cho vùng hạ lưu trong mùa mưa, điều tiết nước phục vụ sinh hoạt, sản xuất vào mùa khô, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội các địa phương, thay đổi bộ mặt nông thôn miền núi, tạo công ăn việc làm cho người dân… thì còn có la liệt những thủy điện nhỏ (hay còn gọi là "thủy điện cóc") có công suất vài MW được xây dựng ở các khu vực sông suối có độ dốc lớn.

"Bom đất" treo trên đầu dân

Thủy điện Móng Sến, công suất 6MW, do Công ty Thủy điện Tây Bắc đầu tư, xây dựng tại thôn Móng Sến 2, xã Trung Chải, thị xã Sa Pa (tỉnh Lào Cai). Đi trên Quốc lộ 4D từ TP.Lào Cai đến thị xã Sa Pa đến đập thủy điện Cốc San có thể nhìn thấy rõ một vệt đất đỏ kéo dài từ đỉnh núi xuống quốc lộ, cách khoảng 30m là địa điểm đặt nhà máy thủy điện Móng Sến.

Hiện tại, thủy điện Móng Sến có nguy cơ sạt lở đất cao do xây đường ống dẫn nước từ trên cao, nhiều điểm sạt lớn, nhỏ. Khu nhà điều hành đang được xây dựng tại khu vực này. Địa hình nơi dự án xây dựng có độ dốc cao, bên dưới nhiều hộ dân người Mông và Dao đang sinh sống và Quốc lộ 4D. Ven quốc lộ là lán trại của công nhân sinh hoạt để thi công cầu Móng Sến, thuộc tuyến cao tốc Lào Cai - Sa Pa.

Trao đổi với phóng viên, ông Lò Dùn Sẻo (dân Bản Móng Sến 2), sinh sống cách Nhà máy thủy điện Móng Sến vài chục mét, cho biết: "Dự án thủy điện này đã bắt đầu xây dựng cách đây khoảng hơn 2 năm, đến nay vẫn đang xây dựng, chúng tôi ở gần nơi xây dựng nhà máy thủy điện thấy nhiều điểm sạt lở quanh nhà máy và chỗ họ xây dựng đường ống dẫn nước".

"Ban đầu nghĩ mình ở cách xa mấy chục mét không ảnh hưởng. Nhưng mấy hôm nay nghe thông tin trên tivi thấy có vụ sạt lở thủy điện ở trong miền Trung gây chết và mất tích nhiều người, nên dân chúng tôi đang rất sợ. Nhỡ đâu khi có mưa to, bão lớn thì quả đồi sau nhà chúng tôi nơi có đường ống dẫn nước thủy điện đi qua có thể sạt xuống nhà bất cứ lúc nào" - ông Sẻo lo lắng.

Cùng chung nỗi lo với ông Sẻo, bà Lò Mán Mẩy nói: "Đã vài lần chúng tôi có ý kiến lên xã để di dời các hộ dân ở đây đi nơi khác tránh bị ảnh hưởng của thủy điện, nhưng đến nay vẫn chưa biết đi đâu. Sống cứ nơm nớp lo sợ bị sạt lở thế này chúng tôi không yên tâm sản xuất được".

Bà Mẩy cũng cho hay: "Trước đây, khi thủy điện xây dựng đường ống dẫn nước cũng gây ảnh hưởng làm sạt lở mấy thửa ruộng của gia đình tôi nhưng bên thủy điện cũng chưa đền bù cho gia đình. Chúng tôi rất bức xúc nhưng cũng không có cách nào đòi quyền lợi".

Trao đổi với phóng viên, đại diện UBND xã Trung Chải cho biết: "Chúng tôi không nhận được phản ánh nào của bà con, việc đền bù thì xã không phải cơ quan giải phóng mặt bằng. Trước đây xây dựng thủy điện, vướng gì chúng tôi cũng phối hợp với cơ quan chức năng giải quyết".

Sạt lở ngay phía trên nhà máy và thân đập

Cách thị trấn Phố Ràng (huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai) 13km là Công trình thủy điện Bắc Cuông, do Công ty CP thủy điện năng lượng Phúc Thái đầu tư, được xây dựng trên địa phận Bản Cuông 3, xã Xuân Hòa.

Dự án thủy điện Bắc Cuông xây dựng trên suối Nậm Luông với tổng vốn đầu tư 197,7 tỷ đồng, công suất lắp máy 5,75MW, khi nước dâng đã ảnh hưởng đến đất lâm nghiệp của bà con dân tộc Dao nơi đây.

Cuối tháng 10/2020, phóng viên Báo NTNN có mặt tại khu vực xây dựng thủy điện Bắc Cuông. Đập và nhà máy được xây dựng gần Quốc lộ 279 nối giữa huyện Bảo Yên (Lào Cai) và Quang Bình (Hà Giang), người dân đi đường rất dễ quan sát thấy công trình thủy điện nằm sâu hun hút dưới lòng sông sâu khoảng 40m so với mặt đường.

Phóng viên ghi nhận điểm sạt lở ngay sau nhà máy và thân đập, lượng đất đá vừa bị sụp xuống lên đến hàng chục m3, đang tiềm ẩn nguy cơ sạt lở thêm nhưng không thấy có biển cảnh báo có nguy cơ sạt lở.

Trao đổi với phóng viên qua điện thoại, ông Lịch - đại diện Ban quản lý dự án thủy điện Bắc Cuông nói: "Chỗ sạt trên thân đập hôm kiểm tra không có vấn đề gì cả, chưa ảnh hưởng gì cả".

Còn ông Nguyễn Việt Hà - Phó Chủ tịch UBND huyện Bảo Yên khi tiếp nhận thông tin từ phóng viên về sạt lở ở thủy điện Bắc Cuông đã chỉ đạo Phòng Kinh tế Hạ tầng kiểm tra để có hướng khắc phục.

"Ở trên này tôi quản rất chặt, thậm chí sạt 4 giờ sáng tôi biết ngay vì xã báo lên mà, chỗ nào sạt tôi yêu cầu khắc phục ngay. Còn chỗ thủy điện Bắc Cuông thì Phòng Kinh tế hạ tầng vào kiểm tra luôn và sẽ có báo cáo" - ông Hà cho hay.

Theo tìm hiểu của phóng viên, khi xây dựng công trình thủy điện này từng xảy ra tai nạn chết người. Cụ thể, khoảng 7 giờ ngày 2/10/2017, trong quá trình xây dựng thủy điện Bắc Cuông, anh Nguyễn Văn D (trú xã Cam Cọn, huyện Bảo Yên) là công nhân của Công ty cổ phần Xây lắp thủy điện và khai thác khoáng sản Việt Trung đã bị lũ cuốn trôi dẫn đến tử vong.

Đến trưa ngày 3/10, gia đình và đội tìm kiếm mới tìm thấy thi thể anh D cách nơi bị cuốn trôi hàng chục km. Ông Nguyễn Việt Hà - Phó Chủ tịch UBND huyện Bảo Yên xác nhận với phóng viên Báo NTNN là "có sự việc này xảy ra".