Tin giả, thách thức lớn nhất của nghề báo!

1- Phần lớn lịch sử loài người không có nghề báo cũng như nghề viết văn. Hai nghề này mới xuất hiện từ sau khi có nghề in. Tiền thân của chúng là nghề kể chuyện trong quán xá. Ban đầu ngẫu nhiên có một ông khách ngồi kể chuyện, người xung quanh tụ lại hóng hớt. Thấy mỗi lần ông khách này có mặt, quán bỗng nhiên đông người, chủ quán liền thuê luôn ông ta đến kể chuyện để câu khách (có lẽ từ "câu khách" bắt đầu từ đây). 

Từ đó, các quán xá cạnh tranh nhau không chỉ bằng rượu ngon trà ngon thức ăn ngon mà còn bằng người kể chuyện hấp dẫn. Người kể chuyện cũng dần dần trở thành chuyên nghiệp, anh ta phải trau dồi những kiến thức lịch sử, đi hóng hớt thu nhặt những chuyện diễn ra khắp nơi và bịa ra những câu chuyện liên tu bất tận. Một số tiểu thuyết chương hồi như Tam Quốc chí diễn nghĩa ngày nay chúng ta đọc được hình thành từ đây.

Khi nghề in phát triển, những người kể chuyện dần dần thoát khỏi quán xá, họ thấy tự mình in ra những câu chuyện đó mang đi bán có lợi hơn là bán cho mấy anh chủ quán. Nghề kể chuyện được chia thành hai nhánh, một nhánh trở thành nhà văn, một nhánh trở thành nhà báo. Dù tự phong cho mình sứ mệnh cao cả gì thì bản chất của nhà văn nhà báo cũng là đi kể chuyện cho thiên hạ để kiếm tiền. 

Trong hai nhánh này thì nhánh nhà văn được viết những câu chuyện bịa (muốn viết những câu chuyện thật cũng không sao), còn nhánh nhà báo nhất định phải viết những câu chuyện thật.

Tóm lại, đã là nhà báo thì dù tự khoác cho mình sứ mệnh gì cũng là một người kể những câu chuyện có thật. Bởi vậy, nhà báo phải có 2 tố chất : Một là phải có tài kể chuyện, hai là phải thiệt thà tử tế. 

2- Như thế nào là một câu chuyện thật ? Đó là câu chuyện mình trực tiếp chứng kiến hoặc câu chuyện từ những "nguồn tin" mà nhà báo tiếp cận. Đối với các "nguồn tin", nhà báo phải xác minh để có bằng chứng khẳng định nguồn tin đó không bịa đặt. Ở đây có một số vấn đề lưu ý :

Sử dụng những thông tin từ cơ quan điều tra về các vụ án mà các cơ quan này đang tiến hành không nên mặc định là những thông tin không sai lệch. Về nguyên tắc, một vụ án đang điều tra, cơ quan điều tra không cung cấp thông tin cho báo chí, trừ tội phạm nguy hiểm bị bắt quả tang cần công bố để yên lòng dân chúng. 

Sử dụng thông tin rò rỉ từ cơ quan điều tra rồi coi đó là "điều tra" của mình, chưa phải là câu chuyện thật. Đó là chưa nói, ngay cả một bản án do toà án phán quyết vẫn có không ít trường hợp bị oan sai, điển hình là vụ anh Nguyễn Thanh Chấn phải ở tù oan 10 năm mới được minh oan. 

Vì vậy, thông tin từ cơ quan điều tra hay toà án về bản chất là "công báo", các cơ quan này phải chịu trách nhiệm về sự xác thực của chúng. Việc báo chí "điều tra" ăn theo cơ quan điều tra còn có tác hại gây nhiễu khiến cho cơ quan điều tra và các quan toà bị đám đông chi phối dễ làm mất yếu tố khách quan trong điều tra và xét xử. Ở đây không tính đến những cuộc điều tra độc lập của báo chí mà trong nhiều trường hợp những bằng chứng mà báo chí đưa ra có tác dụng như sự tố cáo tội phạm.

Trong các vụ tranh chấp, một bên thường cung cấp cho báo chí những bằng chứng khẳng định họ đúng và bên kia sai. Nếu nhà báo sử dụng bằng chứng của một bên để "đánh" bên kia thì rất dễ cung cấp cho người đọc một câu chuyện nguỵ tạo. Bởi vì, bên cung cấp có thể đưa cho nhà báo, ví dụ 9 bằng chứng, chỉ ỉm đi 1 bằng chứng thôi, nhưng bằng chứng bị ỉm đi đó có thể là bằng chứng phủ nhận 9 bằng chứng kia. 

Trong những tranh chấp như vậy, nếu nhà báo vào cuộc thì phải tiếp cận tất cả thông tin không những từ cả hai phía mà còn phải xác minh qua các cá nhân hay tổ chức trung gian mới tiếp cận được sự thật.

Trên đời này có nhiều nhà báo chuyên đánh thuê ăn tiền, các biên tập viên chính trực có nhiệm vụ loại bỏ những câu chuyện bịa đặt, nếu các biên tập viên cũng phụ hoạ đánh thuê thì Tổng Biên tập có trách nhiệm ngăn chặn. Nếu Tổng Biên tập cũng kiêm nghề đánh thuê thì công chúng thua.

"Lợi ích nhóm" trong xã hội ta là sự thật, nặng nề đến mức phải ghi trong các văn kiện của Đảng và Nhà nước. Mỗi một nhóm lợi ích đều "nuôi" nhiều nhà báo và nhiều cơ quan báo chí. Bọn họ sử dụng báo chí không chỉ để làm công cụ truyền thông mà còn để "im lặng" nữa. 

Hai cựu Bí thư Tỉnh uỷ cùng cựu Chủ tịch và một số Phó Chủ tịch tỉnh Thanh Hoá vừa bị xử lý kỷ luật về những sai phạm, trong đó có sai phạm "bảo kê" cho Tập đoàn FLC của ông Trịnh Văn Quyết, nhưng hầu hết báo chí không hề lên tiếng về những sai phạm này khi ông Quyết chưa bị bắt. 

Và dư luận đều biết, có một số tập đoàn kinh tế lớn không bao giờ để cho những sai phạm hoặc sự cố của tập đoàn họ xuất hiện trên báo chí. Có người còn nói, những ông chủ của các tập đoàn này "chỉ đạo" báo chí còn hiệu quả hơn là cấp trên của cơ quan báo chí. Trong bối cảnh đó, kể một câu chuyện thật còn đòi hỏi sự dũng cảm.

3- Với sự phát triển vũ bão của công nghệ thông tin, nghề báo dần dần thoát khỏi nghề in, nhưng bản chất của báo chí không thay đổi. Báo chí hiện đại, gồm cả báo in, phát thanh truyền hình, báo điện tử và truyền thông đa phương tiện, nhưng những vấn đề của báo chí vẫn như cũ. 

Thách thức lớn nhất là tin giả (fake news), thách thức này không những không giảm đi mà ngày càng trầm trọng hơn. 

Báo chí Mỹ, được coi là một nền công nghiệp truyền thông hiện đại nhất thế giới, fake news vẫn nhiều nhất thế giới. Việc sử dụng báo chí chính thống Mỹ làm "nguồn tin" đang khiến cho tin giả chồng lên tin giả ở khắp nơi trên thế giới, trong đó có báo chí Việt Nam ta.

4- Khoảng hơn 10 năm trở lại đây, mạng xã hội phát triển rầm rộ thu hút ngày càng đông đảo dân chúng sử dụng. Việc cung cấp, chia sẻ tin tức, hình ảnh và giao lưu lẫn nhau tức thì trong thời gian thực khiến cho mạng xã hội lấn át báo chí. Một số người coi mạng xã hội là "báo chí công dân" theo nghĩa ai cũng có thể làm báo thông qua mạng xã hội. 

Do mạng xã hội dựa trên nền tảng tập trung, phần lớn các tài khoản không được xác minh danh tánh, nên fake news trên mạng xã hội là trầm trọng nhất và nguy hiểm nhất. Những ông chủ của mạng xã hội vừa thu siêu lợi nhuận vừa trở thành một thế lực chi phối thế giới. 

Ngoài những tiện ích không thể chối cãi trong tiếp cận thông tin và chia sẻ trong cộng đồng, mạng xã hội còn là thủ phạm gây ra biết bao nhiêu oan trái, nhiều gia đình tan nát, nhiều người ngay thật phải thân bại danh liệt, nhưng tin giả, tin kích động bạo lực và đồi truỵ trên mạng xã hội là không thể kiểm soát. Chạy theo mạng xã hội, nói là để cạnh tranh với nó, báo chí ít nhiều bị lây nhiễm thêm thói hư tật xấu của mạng xã hội. 

5- Thách thức lớn nhất của báo chí không phải là không theo kịp sự phát triển của công nghệ mà là thách thức trong loại trừ tin giả (bao gồm tin bịa đặt, tin nửa sự thật và tin không kiểm chứng). Nhiều cơ quan báo chí của chúng ta dễ dàng tiếp cận công nghệ làm báo hiện đại nhất, nhưng chưa thấy những giải pháp căn bản để loại bỏ tin giả.

Trong bối cảnh hiện nay, giải pháp căn bản là nhanh chóng ứng dụng công nghệ Blockchain. Blockchain hiện là trung tâm của cuộc cách mạng 4.0, tuy chưa được phổ cập nhưng đây mới là sự "đi tắt đón đầu", vì trong tương lai không xa nó sẽ phổ cập.

Công nghệ Blockchain đòi hỏi tất cả mọi người sử dụng phải được xác minh danh tánh, vì vậy sẽ hạn chế đến mức thấp nhất những kẻ ném đá giấu tay, những kẻ cung cấp thông tin bịa đặt không bằng chứng.

Công nghệ Blockchain cho phép loại bỏ đến mức thấp nhất những thông tin độc hại và các nguồn tin không kiểm chứng, kể cả thông tin từ AI. Bởi vì hệ thống Blockchain kiểm soát được mọi nguồn gốc của tin tức.

Công nghệ Blockchain cũng cho phép tích hợp token làm chi phí để người sử dụng tham gia nền tảng và làm phần thưởng cho những đóng góp của người dùng trong quá trình phát triển nền tảng.

Trong tương lai không xa, công nghệ Blockchain sẽ được ứng dụng sâu rộng trong trong tất cả các lãnh vực kinh tế, khoa học, văn hoá, thương mại và đời sống vận hành trên Internet. Công nghiệp báo chí, bao gồm báo điện tử và truyền thông xã hội sẽ không thể tồn tại nếu không ứng dụng công nghệ này. Lợi ích của nó là không thể nghĩ bàn, nhưng dưới góc độ loại trừ tin giả thì đây là giải pháp không thể thay thế.

Sự phát triển của công nghệ tưởng chừng đưa con người đến chỗ không thể kiểm soát. Nhưng chính công nghệ trao cho con người công cụ để kiểm soát, đó là nền tảng Web3 dựa trên công nghệ Blockchain.

Nhân Ngày báo chí Việt Nam 21/6, xin tham gia vài ý kiến. Mục thứ 5 có thể có rất ít người quan tâm, nhưng chỉ trong vài năm nữa, chắc chắn sẽ trở thành xu hướng không thể đảo ngược.