Ngành năng lượng Việt Nam vẫn còn những hạn chế.

Khái quát về quá trình xây dựng thị trường năng lượng, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) Hoàng Quang Phòng cho biết, theo đánh giá của nhiều chuyên gia, ngành năng lượng Việt Nam vẫn còn những hạn chế.

Cụ thể, xuất hiện tình trạng mất cân đối giữa các phân ngành năng lượng, giữa cung ứng và nhu cầu, giữa nhu cầu đầu tư và nguồn vốn đầu tư, bất cập trong việc phân bổ hệ thống năng lượng theo vùng, lãnh thổ. Đầu tư cho sự phát triển năng lượng vẫn chưa đáp ứng với sự phát triển kinh tế xã hội.

Cùng đó, tiến độ của nhiều dự án còn chậm; hệ thống các văn bản pháp luật điều chỉnh thị trường năng lượng còn thiếu và chưa đồng bộ. Giá năng lượng chưa phản ánh chính xác các yếu tố đầu vào của sản xuất và phân phối sản phẩm năng lượng...

Vì vậy, nhất thiết phải đẩy mạnh tái cơ cấu ngành năng lượng để từng bước hình thành thị trường năng lượng cạnh tranh lành mạnh trên cơ sở bảo đảm ổn định chính trị - xã hội.

Trong đó, phát huy vai trò chủ lực của doanh nghiệp Nhà nước ngành năng lượng, tách bạch nhiệm vụ sản xuất kinh doanh với nhiệm vụ chính trị, công ích cũng như hoàn thiện cơ chế chính sách để kinh tế tư nhân tham gia mạnh hơn vào phát triển ngành năng lượng.

Tại diễn đàn, nói về các chính sách xây dựng thị trường năng lượng, ĐBQH Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho biết, Đảng đã xác định rõ định hướng phát triển thị trường điện cạnh tranh trong nhiều văn bản quan trọng.

Gần đây nhất, Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị ban hành ngày 20/8/2025 về đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia tiếp tục khẳng định quan điểm chỉ đạo: “Xây dựng thị trường năng lượng đồng bộ, cạnh tranh, minh bạch, đa dạng hóa hình thức sở hữu và phương thức kinh doanh; áp dụng giá thị trường đối với mọi loại hình năng lượng, không bù chéo giữa các nhóm khách hàng”.

Nghị quyết cũng nhấn mạnh rằng chỉ khi có thị trường cạnh tranh đúng nghĩa, ngành năng lượng mới có thể phát triển bền vững, phù hợp với yêu cầu hiện đại hóa và chuyển dịch năng lượng.

Ông Huân cho biết, Quốc hội cũng đã phê duyệt Điều chỉnh Quy hoạch tổng thể quốc gia đặt mục tiêu phát triển kinh tế ở mức từ 10% trở lên trong gia đoạn 2026 - 2030, đồng nghĩa với việc nhu cầu điện phải tăng trưởng mỗi năm từ 12 – 13% trở lên.

Nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và trí tuệ nhân tạo (AI), lĩnh vực đòi hỏi tiêu tốn nhiều điện năng hơn thì mức tăng trưởng ngành điện hàng năm cần thiết phải đạt ít nhất 15% trở lên.

Ông Huân nhấn mạnh: "Trong bối cảnh đó, nếu thiếu minh bạch, thiếu cạnh tranh lành mạnh thì thị trường sẽ không thể thu hút vốn đầu tư xã hội, không thể tạo ra động lực cải thiện hiệu suất và càng không thể đảm bảo an ninh năng lượng lâu dài".

Tuy nhiên, ông Huân chỉ ra, vẫn còn sự chồng chéo giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường. Những điểm giao thoa này tạo ra khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, gây khó khăn cho doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý.

Trước yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và các cam kết quốc tế, ông Huân nhấn mạnh, ngành năng lượng Việt Nam cần đổi mới mạnh mẽ hơn về cơ chế thị trường. Hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ, dài hạn, minh bạch và phù hợp thông lệ quốc tế là điều kiện nền tảng…

Nhà nước cần mở rộng không gian cho khu vực tư nhân tham gia đầu tư vào hệ thống năng lượng, giảm gánh nặng ngân sách và thúc đẩy đổi mới công nghệ theo đúng tinh thần Nghị quyết 57/TW và Nghị quyết 68/TW của Bộ Chính trị đã đề ra.

"Việc hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao giám sát không chỉ là nhiệm vụ của cơ quan quản lý mà là trách nhiệm chung của toàn bộ hệ thống chính trị, doanh nghiệp và xã hội", ông Huân nhấn mạnh.

Ông Huân nhấn mạnh, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, bền vững, góp phần quan trọng vào mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, tăng trưởng nhanh và bền vững không chỉ trong giai đoạn 2026 - 2030 mà còn góp phần thắng lợi trong việc đạt hai mục tiêu chiến lược “100 năm” mà Đảng đã đề ra.

Rủi ro về cơ chế giá, định giá trúng thầu là điểm mới

Ở góc nhìn khác, ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam đánh giá sơ bộ về Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026 - 2030 vừa được Quốc hội thông qua được đánh giá mang tính đột phá.

Các cơ chế này nhằm mục tiêu gỡ nút thắt về thể chế đang kìm hãm ngành năng lượng Việt Nam khi tập trung vào các vấn đề như hạ tầng năng lượng, điện gió ngoài khơi… và mở đường cho điện hạt nhân quy mô nhỏ.

Ông Tuấn đưa ra các điểm mới như: Cơ chế điều chỉnh cập nhật quy hoạch cho phép thay đổi chi tiết dự án, thay thế các dự án chậm tiến độ bằng các dự án mới mà không cần phải thực hiện quy trình điều chỉnh quy hoạch phức tạp là điểm tác động đưa quy hoạch năng động hơn, loại các dự án treo hoặc không khả thi nhanh hơn...

"Với những điểm mới này có thể cắt giảm tương đối thủ tục hành chính cho các dự án, khoảng 6 - 12 tháng hoặc 1 năm, mang lại những tác động tích cực đáng kể", ông Tuấn nhấn mạnh.

Điểm mới khác được ông Tuấn chỉ ra là cho phép chỉ định thầu không qua đấu thầu đã khẳng định vai trò chủ đạo của Nhà nước trong giai đoạn khởi tạo các ngành mới như điện gió ngoài khơi.

Theo ông Tuấn, Việt Nam đã khuyến khích nghiên cứu phát triển điện hạt nhân mô đun nhỏ. Đây là tín hiệu mạnh mẽ và là tín hiệu cho thấy Việt Nam định hướng đi đến phát triển điện hạt nhân.

Ngoài ra, còn một số khía cạnh mới khác như rủi ro khảo sát điện gió ngoài khơi, mở rộng mua bán điện trực tiếp đã góp phần tạo ra được thị trường. Tuy nhiên, về quan ngại rủi ro.

Chia sẻ về rủi ro, ông Tuấn cho biết, rủi ro về cơ chế giá, định giá trúng thầu là điểm mới. Nếu như định giá, khung giá tại năm đấu thầu sẽ phụ thuộc rất nhiều vào khung giá này. Nếu khung giá không phản ánh đúng, sẽ rất khó để các dự án có thể vay vốn. Việc giao cho các tập đoàn dầu khí, điện lực trọng trách phát triển sẽ là gánh nặng tài chính. Do đó, cần đi kèm cơ chế hỗ trợ bảo lãnh vay vốn để chia sẻ rủi ro với các doanh nghiệp.

Trong khi đó, ông Hồ Đình Thám, Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực (Bộ Công Thương) cho biết, mục tiêu xây dựng thị trường năng lượng và thị trường điện cạnh tranh hiện nay mang tính cấp bách, xuất phát từ yêu cầu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Nghị quyết số 70-NQ/TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị đã đặt ra lộ trình rất cụ thể: đến năm 2026 hình thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh hoàn chỉnh và đầu năm 2027 triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Điểm cốt lõi của định hướng này là trao quyền lựa chọn sử dụng điện cho người tiêu dùng cuối cùng. Trong một thị trường cạnh tranh thực sự, các đơn vị bán điện phải chủ động tìm kiếm khách hàng, đưa ra mức giá và dịch vụ hấp dẫn nhất. Khi đó, người sử dụng điện có quyền lựa chọn nhà cung cấp phù hợp, thay vì chỉ thụ động chấp nhận một mức giá như hiện nay.