Chiến tranh Nga-Ukraine: Các lệnh trừng phạt gây thiệt hại cho Nga đau đớn cỡ nào?

Trong tuần qua, các nước phương Tây đã gia tăng các biện pháp trừng phạt đối với Nga để đáp trả hành động quân sự của Nga vào Ukraine. Các biện pháp này cứng rắn nhất kể từ khi áp đặt lên Iran vào năm 2010 và Triều Tiên vào năm 2013.

Tính theo dân số, Nga là nền kinh tế lớn nhất và là quốc gia lớn nhất trên toàn cầu mà các biện pháp trừng phạt mạnh mẽ như vậy đã từng được thực hiện. Phương Tây biết rằng, lệnh trừng phạt không có tác dụng  ngừng chiến tranh ngay lập tức, nhưng hy vọng rằng chúng sẽ gây ra đủ thiệt hại cho nền kinh tế Nga.

Sau đây là những phân tích về cách các biện pháp trừng phạt hiện tại ảnh hưởng đến nền kinh tế Nga như thế nào và tại sao.

Các biện pháp trừng phạt đối với Ngân hàng Trung ương

Không còn nghi ngờ gì nữa, đòn giáng mạnh nhất vào hệ thống tài chính Nga là việc áp đặt các lệnh trừng phạt đối với Ngân hàng Trung ương Nga (CBR), ngân hàng đóng một vai trò quan trọng trong thị trường ngoại hối trong nước.

CBR có dự trữ ngoại hối khổng lồ lên tới 640 tỷ đô la, quy định mức tỷ giá hối đoái đồng rúp.

Việc đóng băng tài sản và tài khoản của CBR ở các nước G7 có nghĩa là CBR chỉ còn lại lượng vàng dự trữ trị giá 127 tỷ đô la được giữ ở Nga và dự trữ đồng nhân dân tệ trị giá 70 tỷ đô la. Từ ngày 24/2 đến ngày 2/3, CBR cho các ngân hàng vay 4,4 nghìn tỷ rúp (3,4% GDP) như một phần trong nỗ lực duy trì sự ổn định trong hệ thống tài chính.

Các lệnh trừng phạt đối với CBR đã ảnh hưởng đến thị trường ngoại hối trong nước ngay sau khi các lệnh trừng phạt được công bố ngày 28/2. Vào cuối ngày hôm đó, tỷ giá bán đô la tại các văn phòng thu đổi của các ngân hàng đã tăng ít nhất 45% so với hai ngày trước đó. Trong những ngày tiếp theo, chênh lệch giữa tỷ giá mua và bán tại các văn phòng của các ngân hàng là từ 20 đến 50%.

Bắt đầu từ đêm 28/2, CBR và chính phủ đã ban hành một số quy định mới nhằm kiểm soát tiền tệ. Các nhà xuất khẩu hiện phải bán 80% thu nhập ngoại hối để đổi lấy rúp. Người nước ngoài không thể bán cổ phiếu và trái phiếu của Nga cũng như chuyển phiếu giảm giá và cổ tức vào tài khoản của họ, trong khi người dân và người không cư trú từ 43 quốc gia (đã áp đặt lệnh trừng phạt đối với Nga) không thể chuyển tiền vào tài khoản của họ với các ngân hàng bên ngoài Nga.

Một tác dụng phụ của các biện pháp trừng phạt đối với CBR là việc đóng băng tài sản thuộc Bộ Tài chính, tài khoản vãng lai và các quỹ của Quỹ Phúc lợi Quốc gia. Nhưng có vẻ như điều này sẽ không ảnh hưởng gì đến tình hình kinh tế hiện tại.

Một mặt, ở mức giá dầu hiện tại, ngân sách của Nga đang thặng dư và Bộ Tài chính không cần sử dụng lượng dự trữ. Mặt khác, khi Bộ Tài chính bán dự trữ ngoại tệ của mình, người mua là CBR; Bộ Tài chính không cần phải đi tìm thị trường cho việc này.

Ngay cả khi các tài khoản của CBR bị đóng băng, Bộ Tài chính sẽ có thể nhận được rúp từ CBR nếu tại một thời điểm nào đó Bộ muốn bán một số dự trữ tiền tệ của mình.

Tuy nhiên, việc phá giá đồng rúp chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến lạm phát tiêu dùng, vốn có thể tăng thêm 4-5% khi giá trị đồng USD tăng 40-50%. Vào cuối tháng Hai, lạm phát giá tiêu dùng ở Nga đã vượt quá 9%, trong đó lạm phát lương thực vượt quá 12,5%.

Đồng rúp mất giá, các vấn đề tiềm ẩn với nhập khẩu và bất ổn chính trị chung có thể làm suy yếu mong muốn chấp nhận rủi ro của doanh nghiệp và dẫn đến tăng trưởng nông nghiệp thấp hơn, cung cấp thấp hơn và thậm chí lạm phát lương thực cao hơn. Ngoài ra, sự gián đoạn trong hệ thống thanh toán có thể dẫn đến gián đoạn nguồn cung hàng hóa nhập khẩu vào Nga, làm tăng thêm lạm phát do giảm nguồn cung.

SWIFT và thanh toán nước ngoài

EU và Mỹ đã đưa vào danh sách trừng phạt một số ngân hàng và công ty lớn của Nga. Điều này sẽ dẫn đến việc ngân hàng lớn nhất của Nga là Sberbank, nắm giữ 33% tài sản của hệ thống ngân hàng, không thể thực hiện các khoản thanh toán của mình và các khoản thanh toán của khách hàng bằng USD.

Các chi nhánh của Sberbank với các ngân hàng Mỹ sẽ bị phong tỏa và ngân hàng này đã phải rút khỏi thị trường châu Âu. Bốn ngân hàng khác là VTB, Otkritie, Novikombank và Sovcombank cũng chịu chung số phận.

Ngoài ra, Mỹ đã chặn 13 công ty và ngân hàng lớn của Nga tiếp cận thị trường vốn và cấm các nhà đầu tư Mỹ mua các đợt phát hành mới trái phiếu chính phủ Nga trong đợt phát hành lần đầu ra công chúng và trên thị trường thứ cấp.

Các nước G7 cũng quyết định ngắt kết nối một số ngân hàng của Nga khỏi hệ thống SWIFT. Việc ngắt kết nối các ngân hàng khỏi hệ thống SWIFT không hạn chế khả năng thanh toán ngoại hối của họ. Nó chỉ làm chậm các khoản thanh toán và làm cho chi phí đẩy lên cao hơn.

Vậy điều này có ý nghĩa gì đối với nền kinh tế Nga? Hệ thống tài chính của Nga có tính tích hợp cao vào hệ thống toàn cầu. Nga là một trong những nhà cung cấp nguyên liệu thô lớn nhất cho thị trường thế giới. Đồng thời, nền kinh tế Nga là nước nhập khẩu đáng kể hàng tiêu dùng, công nghệ và thiết bị đầu tư. Đó là lý do tại sao thanh toán quốc tế đối với Nga rất quan trọng.

Việc các ngân hàng lớn nhất không thể thực hiện các khoản thanh toán của khách hàng sẽ làm gián đoạn dòng chảy của hàng hóa, tích lũy thâm hụt thị trường tiêu dùng và đẩy nhanh lạm phát. Một số công ty có hoạt động kinh doanh nhập khẩu hàng hóa vào Nga hoặc bán hàng hóa nhập khẩu tại Nga có thể bị phá sản. Người dân Nga sẽ phải trả giá cho điều này, khi thu nhập thực tế của các hộ gia đình bị thu hẹp. Như thường lệ, lạm phát sẽ ảnh hưởng nặng nề hơn đến người nghèo.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần chỉ ra là các nước phương Tây không hạn chế các khoản thanh toán liên quan đến tài nguyên năng lượng của Nga, vốn chiếm 50% xuất khẩu của Nga. Bằng cách này, Châu Âu đảm bảo rằng giá năng lượng sẽ không tăng vọt và gây thiệt hại cho nền kinh tế của chính EU.

Đối với Nga, điều này có nghĩa là Moscow sẽ có thể bù đắp tác động tiêu cực của các biện pháp trừng phạt tài chính bằng một cán cân vãng lai vững chắc do tiền thu được từ xuất khẩu nguyên liệu thô không bị đe dọa.

Hơn nữa, quy mô áp dụng các biện pháp trừng phạt của EU ít hơn đáng kể so với của Mỹ, điều này khiến khả năng thanh toán bằng đồng euro gần như không giới hạn. Điều này có nghĩa, trong khi các tài khoản USD của một ngân hàng Nga bị trừng phạt sẽ bị phong tỏa, các tài khoản bằng đồng euro của ngân hàng đó vẫn hoạt động.

Nợ nước ngoài

Một khía cạnh quan trọng khác từ các lệnh trừng phạt của phương Tây là lệnh cấm các ngân hàng và công ty Nga tiếp cận thị trường vốn phương Tây. Theo đó ước tính sẽ có khoảng từ 30 tỷ USD đến 50 tỷ USD các khoản đầu tư bị mất trong một năm.

Lệnh cấm cũng sẽ ảnh hưởng đến khả năng trả nợ nước ngoài của các ngân hàng. Nếu các số liệu thống kê chính thức được tin tưởng, nợ nước ngoài của Nga không quá lớn. Tính đến ngày 1/10/2021, số nợ nước ngoài của Nga là 478 tỷ USD (tương đương 27 % GDP). Tuy nhiên, xét về tác động của nó đối với nền kinh tế, vấn đề không phải là số nợ quá lớn mà là lịch trình trả nợ và tỷ trọng nợ ngắn hạn.

Trong 12 tháng tới, các ngân hàng và công ty Nga sẽ phải trả hơn 100 tỷ USD. Đây là một lịch trình kếch xù và nhiều người đi vay ở Nga đã tính đến việc tái cấp vốn cho các khoản nợ cũ. Bây giờ, cơ hội này sẽ đóng lại đối với nhiều người trong số họ.

Điều này có nghĩa là nền kinh tế Nga sẽ phải tìm các nguồn tài chính đáng kể để trả nợ nước ngoài. Cách duy nhất để làm điều này là sử dụng tiết kiệm trong nước, làm suy yếu tăng trưởng kinh tế vốn đã yếu. Còn quá sớm để đánh giá nền kinh tế Nga sẽ tăng trưởng chậm lại bao nhiêu, nhưng rõ ràng là dự đoán tăng trưởng 2,8% gần đây của Quỹ Tiền tệ Quốc tế  IMF đưa ra là không thực tế.

Liệu trong hoàn cảnh này, Nga có thể dựa vào Trung Quốc để cung cấp các nguồn lực tài chính nhằm hỗ trợ nền kinh tế Nga không? Các nhà lãnh đạo Nga đã hy vọng như vậy vào năm 2014-2016 khi nước này bị ảnh hưởng bởi các lệnh trừng phạt của phương Tây đối với việc sáp nhập Crimea. Nhưng bất chấp nhiều yêu cầu cho vay từ phía Nga, Bắc Kinh chỉ cung cấp một lượng hỗ trợ tối thiểu và buộc các công ty Trung Quốc được phép tiếp cận sản xuất và xuất khẩu của Nga. Lần này cũng không có lý do gì khiến quan điểm của Trung Quốc thay đổi.

Ngành công nghệ và hàng không

Các lệnh trừng phạt cũng đang hạn chế các hoạt động xuất khẩu công nghệ, thiết bị và linh kiện của phương Tây sang Nga, điều này có thể ảnh hưởng đến nhập khẩu máy móc, thiết bị và hàng hóa công nghệ của Nga.

Các biện pháp trừng phạt này sẽ tác động nghiêm trọng đến trình độ công nghệ của nền kinh tế Nga. Nga có truyền thống là nước nhập khẩu công nghệ tiên tiến, được sử dụng trong tất cả các loại sản phẩm công nghệ phức tạp, từ máy hút bụi đến tàu phá băng chạy bằng năng lượng hạt nhân. Nhiều sản phẩm quân sự sẽ không thể sản xuất ở Nga nếu các lệnh trừng phạt vẫn còn.

Mức độ nghiêm trọng của các lệnh trừng phạt này được tăng cường khi các công ty toàn cầu tẩy chay Nga, không muốn chấp nhận rủi ro chính trị. BP và Shell đang rút khỏi các dự án dầu khí ở Nga. Các công ty sản xuất ô tô như Ford, Volvo, Jaguar, Hyundai, BMW và Toyota đã tuyên bố ngừng sản xuất hoặc ngừng cung cấp ô tô cho Nga.

Các công ty vận tải biển đã ngừng vận chuyển các container đến và đi từ Nga. Các ngân hàng đã ngừng cho các thương nhân vay mua dầu của Nga và các công ty bảo hiểm đang tăng mạnh giá cước vận chuyển bằng đường biển.

Đối với hàng không, các lệnh trừng phạt xuất khẩu sẽ có tác động nghiêm trọng. Các biện pháp trừng phạt của EU đã ảnh hưởng đến việc cung cấp máy bay và các linh kiện cũng như việc cung cấp dịch vụ bảo dưỡng máy bay.

Hai công ty lớn nhất của Hàng không Nga là Aeroflot và S7 vận hành lần lượt 117 và 66 máy bay Airbus, đồng nghĩa với việc họ sẽ bị ảnh hưởng đáng kể bởi lệnh trừng phạt.

Nga sản xuất máy bay Superjet thân hẹp sẽ không thể thay thế Airbus vì nó được sản xuất với số lượng ít và sức chứa không quá 98 hành khách, tầm bay tối đa là 4.500km, không thể sử dụng được cho các chuyến bay dài hơn với tải trọng hành khách lớn hơn.

Ngoài ra, việc các nước EU đóng cửa không phận đối với máy bay Nga, bao gồm cả các chuyên bay thương mại sẽ có tác động đáng kể đến tình hình hiện tại.

Trước nay, các chuyến bay đến châu Âu vẫn là nguồn thu lợi nhuận chính của các hãng hàng không Nga, bằng hình thức khai thác các chuyến bay quá cảnh từ các nước châu Á sang các nước châu Âu. Hạn chế này sẽ ảnh hưởng đến giới nhà giàu Nga thường hay có các chuyến bay đến châu Âu để kinh doanh hoặc giải trí.

Các nhà chức trách Nga đã áp đặt lệnh cấm tương tự đối với các hãng hàng không châu Âu, điều này có nghĩa là "Bức màn sắt 2.0" thực sự dành cho công dân Nga.

Ngoài ra còn có các biện pháp trừng phạt mang tính biểu tượng hơn, bao gồm các biện pháp trừng phạt nhắm vào các cá nhân cụ thể bị cấm thị thực và đóng băng tài sản, cắt đứt quan hệ kinh doanh, hủy bỏ các cuộc thi thể thao và sự kiện văn hóa, hạn chế khả năng tiếp cận của truyền thông nhà nước Nga… Chúng có thể không ảnh hưởng đến nền kinh tế của nước Nga, nhưng sẽ làm tăng cảm giác bị cô lập với quốc tế mà nước Nga sẽ phải gánh chịu do gây ra chiến tranh.

Nền kinh tế Nga đang đi xuống và không ai biết khi nào thì vòng xoáy đi xuống này sẽ kết thúc. Có thể an toàn khi nói rằng nền kinh tế sẽ tăng trưởng chậm lại và mức sống của người Nga sẽ giảm xuống, nhưng ở thời điểm này vẫn còn quá sớm để đưa ra bất kỳ ước tính định lượng nào.