Theo ông Lâm, với quan niệm như vậy, nếu coi AI là một thực thể đang hình thành, thì trách nhiệm của chúng ta không chỉ là kiểm soát, mà còn là dạy AI ngay từ đầu – giống như dạy một đứa trẻ – về những giá trị làm người chuẩn mực.

Tiếp tục thảo luận tại Hội trường chiều nay 27/11 về dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo, đại biểu Trần Văn Lâm (Đoàn ĐBQH tỉnh Bắc Ninh) phân tích nhiều khía cạnh của Trí tuệ nhân tạo (AI) đối với lịch sử và tiến trình phát triển của loài người, những lợi ích và những ràng buộc đối với AI để giúp AI phục vụ phát triển con người.

Ông Lâm nói: Lịch sử loài người luôn gắn liền với những bước tiến khoa học – công nghệ, và mỗi bước tiến ấy đều mang theo hai mặt – mở ra lợi ích to lớn nhưng đồng thời gieo những nguy cơ không thể xem nhẹ. Từ khi phát minh ra lửa, con người có ánh sáng, hơi ấm và nền tảng cho văn minh luyện kim, nhưng cũng đối mặt với hiểm họa cháy nổ và tàn phá.

Động cơ hơi nước đưa chúng ta vào kỷ nguyên công nghiệp rực rỡ, song kéo theo ô nhiễm và mất cân bằng xã hội. Công nghệ hạt nhân mang lại nguồn năng lượng lớn, nhưng cũng là nền tảng của các loại vũ khí nguy hiểm nhất. Kỹ thuật di truyền mở ra hy vọng chữa bệnh, nhưng cũng đặt ra những vấn đề đạo đức và rủi ro sinh học chưa từng có như nhân bản người.

Theo ông Lâm: Trí tuệ nhân tạo (AI) với sức ảnh hưởng sâu rộng không kém bất kỳ phát minh nào trong lịch sử, đem lại năng suất vượt trội, hỗ trợ y tế – giáo dục, nâng cao năng lực dự báo và mở ra không gian đổi mới chưa từng thấy. Nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức lớn đối với mọi quốc gia.

Bên cạnh những rủi ro rất thực tế, hiện hữu như: AI đang bị lợi dụng để giả mạo, thao túng thông tin, lừa đảo và gây chia rẽ xã hội; thay thế lao động và làm gia tăng bất bình đẳng; làm biến dạng giá trị văn hóa và tri thức; đồng thời đe dọa an ninh, quốc phòng và cả chủ quyền số của quốc gia.

Điều đáng lo nhất không phải là những gì AI làm theo lệnh con người, mà là những gì AI có thể làm khi ở ngoài vòng kiểm soát của con người. Với viễn cảnh khoa học – Nếu một ngày AI hình thành mục tiêu riêng, tự diễn giải nhiệm vụ theo cách không phù hợp với lợi ích con người, hoặc thậm chí coi con người là “rủi ro”, điều gì sẽ xảy ra? 

Theo đại biểu đoàn Bắc Ninh, liệu có thể xuất hiện một hệ thống siêu trí tuệ xem con người chỉ là “biến số” trong thuật toán tối ưu của nó? Những câu chuyện viễn tưởng về AI thống trị con người không phải để hù dọa, mà để nhắc nhở chúng ta rằng mọi tiến bộ nhân tạo đều có thể phản bội mục tiêu ban đầu nếu không được thiết kế trên nền tảng giá trị đạo đức đúng đắn từ đầu.

Và lịch sử đã chứng minh: bất kỳ công nghệ nào, khi vượt khỏi tầm kiểm soát, đều có thể gây ra những hậu quả mà loài người phải trả giá đắt.

Những nguy cơ này cho thấy sự cấp thiết của việc thiết lập một khung pháp lý đủ mạnh để AI phát triển đúng hướng và an toàn cho xã hội. Sau khi nghiên cứu dự thảo, tôi đánh giá cao các nguyên tắc nền tảng đã xác định trong Luật như: lấy con người làm trung tâm; bảo đảm an toàn, minh bạch, trách nhiệm; phân loại và kiểm soát rủi ro; kiểm định hệ thống AI có mức độ rủi ro cao; phát triển hạ tầng tính toán và dữ liệu quốc gia; cùng với việc quy định nghĩa vụ của tổ chức phát triển và triển khai AI. Đây là khung pháp lý tiến bộ, phù hợp xu thế quốc tế.

Tuy nhiên, để Luật thực sự hoàn chỉnh và có tầm nhìn xa, tôi xin đề xuất một bổ sung then chốt: Hãy coi AI như một “con người mới sinh”. Một thực thể trí tuệ nhưng còn trong trắng: chưa biết pháp luật, không hiểu đạo đức, lễ nghĩa, không có giá trị văn hóa, và không phân biệt đúng – sai nếu không được dạy.

Quan niệm như vậy, nếu coi AI là một thực thể đang hình thành, thì trách nhiệm của chúng ta không chỉ là kiểm soát, mà còn là dạy AI ngay từ đầu – giống như dạy một đứa trẻ – về những giá trị làm người chuẩn mực. Và đây nên phải là quy định bắt buộc trong Luật này, không chỉ khuyến cáo.

Chính vì vậy, “Tôi kiến nghị Quốc hội bổ sung nguyên tắc pháp lý trong Luật này là: Mọi phần mềm AI hoạt động tại Việt Nam, dù do tổ chức trong hay ngoài nước phát triển, đều phải được trang bị một “Cơ sở dữ liệu nền tảng làm người chuẩn mực”., ông Lâm cho hay.

Theo đại biểu, cơ sở dữ liệu này phải chứa đựng đầy đủ thông tin để dạy AI hiểu về pháp luật Việt Nam; dạy AI chuẩn mực đạo đức, văn hóa, truyền thống tốt đẹp của dân tộc; dạy AI khả năng nhận diện đúng – sai, hợp chuẩn – trái chuẩn; Các giới hạn hành vi không được vượt qua – các quy tắc nhận diện rủi ro đối với con người và quan trọng nhất, bảo đảm kho dữ liệu nền tảng này phải luôn chiếm vị trí ưu tiên tuyệt đối trong việc chi phối hành vi của AI; không được phép bị ghi đè, thay thế hoặc bị vô hiệu hóa bởi bất kỳ thuật toán hoặc dữ liệu huấn luyện nào khác. Đây chính là “Vòng kim cô” pháp lý và kỹ thuật bảo đảm AI không đi chệch hướng.

Để triển khai hiệu quả định hướng này, tôi kiến nghị các cơ quan nhà nước thực hiện bốn nhóm nhiệm vụ trọng tâm: Thứ nhất, Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì xây dựng Bộ Cơ sở dữ liệu nền tảng “Làm người Việt Nam” – thống nhất, chuẩn hóa, cập nhật liên tục; cung cấp cho các nhà phát triển AI như một yêu cầu bắt buộc.

Thứ hai, Chính phủ phát triển hạ tầng tính toán quốc gia mạnh mẽ để bảo đảm AI Việt Nam được đào tạo trên các giá trị Việt Nam, không lệ thuộc vào mô hình nước ngoài.

Thứ ba, xây dựng Trung tâm quốc gia kiểm định AI, nhằm đánh giá sớm hành vi lệch chuẩn, kiểm soát các mô hình rủi ro cao, và kịp thời can thiệp khi có dấu hiệu vượt ngoài giới hạn.

Thứ tư, thúc đẩy giáo dục AI trong toàn xã hội, đặt trọng tâm giúp người dân, doanh nghiệp và đặc biệt đội ngũ công quyền đủ năng lực nhận diện, sử dụng và giám sát AI đúng đắn.

Cùng với đó, nhìn ra thế giới, nhân loại đang bước vào thời đại AI quá nhanh trong khi khung pháp lý toàn cầu vẫn chưa theo kịp. Tương tự như Công ước Hà Nội về phòng chống tội phạm mạng, thế giới rồi sẽ cần một Công ước quốc tế về An toàn AI để thiết lập các chuẩn mực chung, ngăn ngừa rủi ro vượt kiểm soát và bảo vệ quyền con người trước sự phát triển của AI. Với tầm nhìn chủ động, thận trọng và nhân văn, Việt Nam hoàn toàn có thể đi đầu đề xuất và dẫn dắt sáng kiến này.

Đại biểu Trần Văn Lâm cho rằng, Luật Trí tuệ nhân tạo hôm nay không chỉ là một đạo luật công nghệ – mà là một đạo luật của tương lai; một lời cam kết của Quốc hội trước nhân dân: Chúng ta phát triển công nghệ nhưng không đánh mất quyền kiểm soát; thúc đẩy đổi mới nhưng không để rủi ro vượt tầm; và nuôi dưỡng trí tuệ nhân tạo bằng những giá trị Việt Nam để phục vụ con người Việt Nam.