Cú sốc phân bón có thể thúc đẩy ngành nông nghiệp tìm hướng đi tốt hơn?

Chiến sự tại Ukraine đẩy chi phí phân bón tăng kỷ lục

James Cox là chủ một trang trại rộng 278 hecta ở Gloucestershire, một hạt thuộc Tây Nam nước Anh. Trong năm 2022, ông đã mua đủ phân bón để sử dụng cho các vụ mùa lúa mì, lúa mạch, yến mạch trước khi giá tăng đột biến trong thời gian gần đây. Nhưng ông không có ý định sử dụng tất cả phân bón cho năm nay.

“Chúng tôi sẽ cân nhắc để giảm lượng phân bón cho vụ năm nay và tiết kiệm cho năm sau”, James Cox chia sẻ. Ông đang cố gắng tính toán chính xác xem mình có thể phân bổ lượng phân bón dự trữ này trong bao lâu mà không ảnh hưởng tới chất lượng và sản lượng thu hoạch.

“Chúng tôi có thể cắt giảm bao nhiêu phân bón so với dự tính ban đầu và bao nhiêu sẽ ảnh hưởng tới biên lợi nhuận của vụ mùa năm nay?”, ông nói.

Đây là câu hỏi của nhiều nông sân trên toàn thế giới. Có nhiều lý do để khiến chi phí các loại phân bón hóa học như nitơ, phốt phát, kali vốn đã tăng vọt trong năm 2021 như: đà tăng giá nhanh của khí đốt, nguyên liệu chính để sản xuất phần lớn phân bón nitơ trên toàn cầu, các cơn bão cuối mùa hè trên Bờ Vịnh Mỹ khiến nhiều nhà máy phân bón trong khu vực phải tạm thời đóng cửa; các biện pháp trừng phạt đối với một nhà sản xuất kali lớn của Belarus để đáp trả vụ bắt giữ một nhà báo; nhà cung cấp kali lớn thứ hai thế giới, và chủ nghĩa dân tộc tài nguyên ngày càng dâng cao ở các nước như Trung Quốc, nhà sản xuất phốt phát lớn nhất thế giới, vốn bắt đầu hạn chế xuất khẩu phân bón vào năm ngoái.

Tất cả những điều này xảy ra trước khi Nga tấn công Ukraine vào cuối tháng 2 năm nay. Trong khi Nga là nhà xuất khẩu lớn đối với mọi loại chất dinh dưỡng cây trồng, vì vậy, tác động từ chiến sự Ukraine đẩy giá phân bón tăng lên các mức cao kỷ lục. Tại Bắc Mỹ, một chỉ số về giá cả các mặt hàng phân bón cho thấy chúng đã tăng giá gần gấp đôi so với cùng kỳ năm ngoái.

Cũng như nhiều mặt hàng khác, trong những thập niên gần đây, thế giới ngày càng phụ thuộc vào nguồn phân bón từ Nga. Theo dữ liệu của Hiệp hội Phân bón quốc tế (IFA) và Công ty Green Markets, năm 1992, một năm sau khi Liên Xô tan rã, sản lượng phân bón nitơ của Nga đạt 4,9 triệu tấn, gần bằng 7% nhu cầu tiêu thụ của thế giới. Đến năm 2019, tỷ lệ này tăng lên gần 10%. Thị phần toàn cầu của Nga ở mặt hàng phân phốt phát (phân lân) và kali cũng lần lượt tăng lên mức 8% và 20%.

Kể từ khi chiến tranh ở Ukraine nổ ra, hoạt động xuất khẩu phân bón của Nga bị gián đoạn nghiêm trọng. Một số nhà sản xuất của nước này đã chủ đích giảm lượng cung để phản ứng với các biện pháp trừng phạt của phương Tây. Còn các hãng vận tải biển lớn dù có thể chở hàng cũng không sẵn sàng phục vụ.

Tình trạng thiếu hụt ở Brazil – nhà nhập khẩu phân bón hàng đầu của Nga, cũng như nhiều nước phụ thuộc vào nguồn cung phân bón của Nga như Ấn Độ, Trung Quốc, có thể dẫn tới sản lượng thu hoạch thấp hơn và chi phí canh tác tăng lên.

Tổ chức Nông lương (FA) của Liên hợp quốc cảnh báo trong một báo cáo vào tháng trước rằng giá lương thực và thức ăn chăn nuôi có thể tăng đến 22% trong niên vụ 2022-2023 do xung đột ở Ukraine.

Sản xuất nhiều hơn

Tuy nhiên, cú sốc phân bón năm nay cuối cùng có thể mang lại những lợi ích tương tự như cú sốc kép  cuộc khủng hoảng dầu mỏ những năm 1970. Lệnh cấm vận dầu mỏ của các thành viên Ả Rập nằm trong 

Khi đó, lệnh cấm xuất khẩu dầu mỏ của Ả Rập (OPEC) đã khiến nền kinh tế Mỹ sụp đổ nhưng nó cũng  tạo ra một động lực tiết kiệm năng lượng giúp định hình lại ngành công nghiệp ô tô và xây dựng của Mỹ. Dưới sức ép từ các đối thủ cạnh tranh ở châu Á, ba ông lớn của ngành công nghiệp ô tô Mỹ, General Motors Ford và Chrysler đã tung ra các mẫu xe nhỏ, tiết kiệm nhiên liệu. Trong khi đó, các tiến bộ trong lĩnh vực chiếu sáng, cách nhiệt và đồ gia dụng cũng giảm đáng kể mức sử dụng năng lượng ở các hộ gia đình tại Mỹ.

Nhờ những đổi mới như vậy, nền kinh tế toàn cầu giảm phụ thuộc vào dầu mỏ hơn nhiều so với trước đây. Năm 1973, thế giới cần khoảng 1 thùng dầu để tạo ra 1.000 USD tổng sản phẩm nội địa (GDP) (tính theo giá năm 2015). Tới năm 2019, con số này giảm xuống còn 0,43 thùng dầu – tương đương mức giảm 56%

Việc sử dụng phân bón hiệu quả hơn cũng có thể mang lại lợi ích lớn cho hành tinh. Được cấp bằng sáng chế vào đầu thập niên 1900, quy trình Haber-Bosch, một phản ứng hóa học được sử dụng để chuyển đổi hydro và nitơ thành amoniac, thành phần chính của phân urê, là một trong những khám phá quan trọng nhất trong lịch sử.

Người ta ước tính rằng nếu không có phân bón có nguồn gốc tư nitơ, bao gồm phân urê, hành tinh sẽ chỉ có thể đáp ứng lương thực cho khoảng một nửa dân số ngày nay. Nhưng quy trình Haber-Bosch có những mặt trái. Sản xuất amoniac tổng hợp thải ra nhiều carbon dioxide (CO2) hơn bất kỳ quá trình sản xuất hóa chất nào khác. Tác hại không dừng lại ở đó. Các vi sinh vật có trong đất phân hủy phân bón, giải phóng oxit nitơ ( N2O ) vào bầu khí quyển. 

Loài khí này gây nóng không khí gấp 300 lần CO2. Nitơ tổng hợp cũng là mối đe dọa đối với đa dạng sinh học. Phần lớn phân bón sử dụng trên cây trồng bị rửa trôi bởi mưa hoặc lũ lụt và tìm đường vào sông, hồ và đại dương, gây ra hiện tượng tảo nở hoa. Sau khi hoa tàn, các vi sinh vật phân hủy tảo chết sử dụng hết oxy trong nước, tạo ra các “vùng chết”, có thể khiến cá chết hàng loạt.

“Sản xuất nhiều hơn với ít tác động hơn” là cách mà ông Patrick Heffer, phó tổng giám đốc của IFA cho là một thách thức lớn với giới nông dân. Tại nhiều quốc gia, nông dân đang thử nghiệm các phương pháp để sử dụng phân bón tổng hợp hiệu quả hơn.

Bằng cách sử dụng các kỹ thuật như kiểm tra đất nghiêm ngặt hay nông nghiệp chính xác, các nhà sản xuất thực phẩm có thể xác định lượng phân bón mà đất canh tác của họ cần trong một vụ mùa nhất định.

Công tác đào tạo cũng đóng vai trò quan trọng. Ở Trung Quốc, một dự án thí điểm trong 10 năm để đào tạo việc quả lý đất cho 21 triệu chủ đất nhỏ đã giúp tăng lợi nhuận vụ mùa bình quân thâm 10%, trong khi lượng phân bón sử dụng giảm tới 18%.

Tháng 11 năm ngoái, Nghị viện châu Âu (EP) đã biểu quyết thông qua chiến lược “Farm to Fork” (từ nông trại đến bàn ăn), đặt mục tiêu giảm 20% lượng sử dụng phân bón trong canh tác vào năm 2030.

Theo Bloomberg, dù có thể giảm thiểu, nhưng nhân loại có thể không bao giờ ngừng hoàn toàn việc sử dụng phân bón tổng hợp. Ước tính, sản lượng lương thực sẽ phải tăng 70% vào năm 2050 để đảm bảo cung cấp cho dân số ngày càng tăng.